Żyjemy w świecie, który każdego dnia dostarcza nam niewyobrażalnej ilości bodźców – docierają do nas rozmaite dźwięki, odbieramy mnóstwo wrażeń wzrokowych, dotykamy przeróżnych faktur, smakujemy potraw, czujemy intensywne zapachy. Czujemy także swoje ciało, dzięki czemu odnajdujemy się w przestrzeni i kierujemy nim z pożądany przez nas sposób. Wszystkie te bodźce, sygnały ze środowiska, odbieramy dzięki zmysłom, a ich „obróbka” wymaga zaangażowania przetwarzania sensorycznego. To dzięki niemu odbierane bodźce potrafimy poukładać w jedną, spójną całość.

Obok oczywistych zmysłów – wzroku, dotyku, węchu, smaku i słuchu, mamy jeszcze dwa zmysły: przedsionkowy i proprioceptywny. Zmysł przedsionkowy, znany również jako zmysł równowagi, odpowiada za odnajdywanie się naszego ciała w przestrzeni. To właśnie on ułatwia nam radzenie sobie z grawitacją. Zmysł przedsionkowy odpowiada za prawidłową koordynację, wpływa na prawidłowe napięcie mięśniowe, postawę ciała i planowanie ruchu. Z kolei zmysł proprioceptywny to inaczej czucie głębokie, pochodzące z więzadeł, ścięgien, mięśni i stawów. To właśnie dzięki propriocepcji potrafimy sięgnąć po wysoko umiejscowiony przedmiot lub trafić łyżką do buzi. Zmysł proprioceptywny i przedsionkowy są ze sobą ściśle powiązane – a wraz ze zmysłem dotyku, stanowią „bazę” do rozwoju pozostałych zmysłów.

Integracja sensoryczna

Każdego dnia nasz mózg przetwarza miliony sygnałów. Jeśli wszystkie napływające do naszego ciała bodźce są przetwarzane poprawnie, mówimy o integracji sensorycznej bez zakłóceń. Świat, który odbieramy postrzegamy jako przyjazne środowisko. Potrafimy na konkretne sytuacje zareagować w adekwatny sposób – przy dużym hałasie zatykamy uszy, cofamy dłoń przy kontakcie z gorącą wodą, nie połykamy pokarmu o niepokojącym smaku.

Ale co się stanie, jeśli przetwarzanie sensoryczne zawiedzie? Część bodźców będzie docierała z większą intensywnością, część z mniejszą? Łagodny dotyk będzie sprawiał ból, szept będzie odbierany niczym głośny dźwięk, a nadmiar światła w pokoju będzie przyprawiał o ból głowy? W sytuacji gdy dochodzi do nieodpowiedniej interpretacji przetwarzanych sygnałów, mówimy o zaburzeniu procesu integracji sensorycznej.

Integracja sensoryczna jest procesem automatycznym, realizuje się poza naszą świadomością. Dlatego bardzo często jesteśmy skłonni uznawać ją za coś oczywistego. W przypadku zaburzenia integracji sensorycznej problemu nie stanowi uszkodzenie narządów zmysłów (wada słuchu lub wada wzroku). Dysfunkcja integracji sensorycznej dotyczy przetwarzanych bodźców sensorycznych w obrębie systemów: czuciowego, przedsionkowego, słuchowego, wzrokowego, węchowego i smakowego. Objawy można zauważyć w formie wzmożonej lub obniżonej wrażliwości na bodźce, kłopotach z koncentracją uwagi, zaburzonej koordynacji wzrokowo-ruchowej, opóźnionego rozwoju mowy, nieprawidłowego poziomu aktywności ruchowej oraz różnego rodzaju trudnościami w zachowaniu.

Zachowania dziecka mogące świadczyć o zaburzeniach integracji sensorycznej

Obserwując uważnie dzieci można zauważyć, że niektóre wyróżniają się spośród rówieśników. Rodziców martwią nietypowe zachowania swoich pociech lub odmienne sposoby reagowania w konkretnych sytuacjach. Do symptomów zaburzeń sensorycznych można zaliczyć wiele zachowań i nietypowych reakcji dziecka. Co warto podkreślić, każde dziecko ma własny, charakterystyczny dla siebie zestaw oznak i objawów. Bywa, że na część bodźców to samo dziecko będzie reagowało nadmiernie, na część za słabo, a na inne – typowo.

Nadwrażliwość sensoryczna

Dziecko nadmiernie wrażliwe na bodźce wymaga od swoich rodziców zdecydowanie większej uwagi oraz zrozumienia. Silniej niż jego rówieśnicy odbiera bodźce słuchowe, wzrokowe, zapachowe czy dotykowe. Można powiedzieć, że dzieci nadwrażliwe o wiele intensywniej odbierają otaczający ich świat. W konsekwencji dziecko często zmaga się z problemem przestymulowania, co w rezultacie prowadzi do szeregu niepożądanych zachowań. Nadwrażliwość sensoryczna ujawnia się w określonych warunkach przez skłonność do negatywnych i bardzo emocjonalnych reakcji na bodźce. Uniemożliwia prawidłową, funkcjonalną reakcję na doznania.

Nadwrażliwość można podzielić ze względu na rodzaj kanału odbieranych bodźców:

Dotyk

• w wieku niemowlęcym niechęć do bycia trzymanym na rękach – wyginanie się w łuk, płacz, odpychanie
• niechęć do mycia rąk, kąpieli, czesania i obcinania włosów
• unikanie manipulacji w obrębie jamy ustnej, mycia zębów
• tendencja do odruchu wymiotnego
• unikanie niektórych konsystencji pokarmów
• negatywne reakcje na zmiany temperatury otoczenia
• nadmierna reakcja na ciepło, zimno lub ból
• preferowanie długich rękawów, niechęć do zmiany ubrań lub noszenia sztywnych ubrań, golfów, czapek itp.
• unikanie fizycznego kontaktu
• unikanie chodzenia boso po piasku, trawie

Wprowadzając w codziennym życiu zmiany, mające na celu wsparcie dziecka z nadwrażliwością lub obronnością dotykową, należy zawsze bacznie przyglądać się zachowaniu dziecka oraz – czasem metodą prób i błędów – dostosowywać najbliższe otoczenie do jego preferencji. Warto unikać wysokich temperatur w pomieszczeniach, ubrania powinny być miękkie w dotyku, pozbawione drażniących metek. Dobrze zrezygnować z dżinsów i sztywnych tkanin, wzorzystych skarpetek (ze względu na zgrubienia nitek od wewnętrznej strony). Pomocne bywa noszenie bielizny na lewej stronie, by zmniejszyć odczuwanie szwów. Każdy dotyk powinien zostać uprzednio zasygnalizowany. Pomocne bywa chodzenie boso w trakcie zabawy po dywanikach o zróżnicowanych teksturach (od delikatnych po szorstkie) oraz masowanie skóry dziecka w trakcie kąpieli przedmiotami dającymi różnorodne odczucia (gąbka, ręcznik). Wszelkie czynności podejmowane w celu wyregulowania nadmiernej wrażliwości na bodźce dotykowe powinny być wdrażane ściśle według zaleceń terapeuty SI. Pomocne, szczególnie w nocy, mogą być termoaktywne śpiworki DreamBags, dzięki którym maluch uniknie przegrzewania.

Słuch

• unikanie zatłoczonych miejsc np. ruchliwych ulic lub centrów handlowych
• zasłanianie uszu, stronienie od hałasu i głośnych dźwięków
• lęk przed burzą, silnym wiatrem, szumem morza
• unikanie higieny uszu
• trudności z zasypianiem, lekki sen
• lęk przed zwierzętami
• reagowanie na wszelkie dźwięki z otoczenia, które przerywają lub dezorganizują bieżącą czynność
• wydawanie powtarzających się dźwięków w celu zagłuszenia innych odgłosów

Pośród zaleceń i propozycji strategii radzenia sobie z nadwrażliwością słuchową warto pomyśleć o wykładzinie wygłuszającej. Należy uprzedzać dziecko przed pojawianiem się głośnego dźwięku, nie powinno się też podnosić głosu w towarzystwie dziecka. Jeśli pokój dziecka znajduje się przy ruchliwej ulicy, w miarę możliwości okna powinny być zamknięte. Pomocna bywa terapia metodą Tomatisa lub metodą Warnkego, które łagodzą skutki nadwrażliwości słuchowej. Warto też zaopatrzyć w słuchawki wyciszające – nie stosuje się ich jednak na co dzień, a wyłącznie w chwilach, kiedy dziecko jest narażone na kontakt z wyjątkowo nieprzyjemnym hałasem.

Wzrok

• mrużenie, pocieranie i zamykanie oczu pod wpływem światła
• unikanie blasku słońca, błysków
• skrócony czas fiksacji wzroku
• wyraźne pobudzenie w kontakcie w bodźcami wzrokowymi
• niechęć do jasno oświetlonych miejsc
• trudności w czytaniu tekstu na błyszczącym papierze
• częste spoglądanie w dół

Aby pomóc w codziennym funkcjonowaniu dziecku z nadwrażliwością wzrokową, należy ograniczyć ilość i różnorodność bodźców wzrokowych, unikać pulsacyjnych, migających świateł, telewizji. Warto zrezygnować z oświetlenia górnego na rzecz bocznych źródeł światła. Pokój dziecka powinien być w stonowanych kolorach. Okulary przeciwsłoneczne (z filtrem UV) oraz czapka z daszkiem będą pomocne poza domem. Wszelkie ćwiczenia i zabawy usprawniające funkcje wzrokowe powinny odbywać się pod okiem wykwalifikowanego terapeuty oraz trwać nie więcej niż 10 minut.

Węch

• silna reakcja na zapachy, wyczuwanie ich z dużej odległości
• reakcja (często negatywna) na zapachy, których inni nie wyczuwają lub uznają za neutralne
• unikanie potraw o intensywnym zapachu
• silna reakcja na zapachy niektórych detergentów lub kosmetyków
• wyczuwanie i izolowanie się od naturalnych zapachów ludzi i zwierząt
• preferowanie noszenia tych samych ubrań

Warto ograniczyć stosowanie detergentów (np. proszków do prania, płynów zmiękczających), odświeżaczy powietrza oraz kosmetyków (w szczególności wody toaletowej, kremów o intensywnym zapachu itp.). Pastowanie butów, usuwanie lakieru z paznokci, korzystanie z płynu do dezynfekcji należy wykonywać poza domem lub na balkonie. Podczas gotowania dobrze używać wyciągu, otwierać okna oraz zredukować ilość aromatycznych przypraw. Zaleca się częste wietrzenie pomieszczeń, w których przebywa dziecko. Warto zwrócić uwagę na zapach flamastrów, plasteliny lub gumowych zabawek. Ich woń często bywa odbierana jako nieprzyjemna. Działanie terapeutyczne zaczynamy od łagodnych i mało wyrazistych zapachów. Jednym z ciekawszych zadań jest rozpoznawanie zapachu z zamkniętymi oczami.

Smak

• smakowanie koniuszkiem języka
• unikanie potraw o intensywnym smaku, preferowanie mdłych w smaku pokarmów
• mdłości w reakcji na mocne smaki
• niechęć do mycia zębów pastą
• nadwrażliwość w okolicy ust

Stronienie dzieci od rozszerzania wachlarza smaków nie powinno nas zniechęcać do prób oferowania urozmaiconej diety. Należy to jednak robić systematycznie i bardzo powoli. Pod żadnym pozorem nie powinno się zmuszać malucha do jedzenia, a raczej zachęcać do próbowania podczas zabawy (zlizywania dżemu z talerza, ssanie suszonych owoców). Jeśli preferencje żywieniowe ograniczają się wyłącznie do kilku potraw – warto skonsultować się z dietetykiem w celu ustalenia strategii postępowania. Niedobory żywieniowe, szczególnie w młodym wieku, mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych.

Propriocepcja

• przybieranie dziwnych postaw ciała
• trudności z manipulowaniem małymi przedmiotami, zapinaniem  guzików itp.
• odwracanie się całym ciałem, żeby na coś spojrzeć
• chodzenie na palcach
• przejawianie napięcia mięśniowego

Układ przedsionkowy

• obawa przed zwykłymi aktywnościami ruchowymi (np. na huśtawce, zjeżdżalni czy karuzeli)
• trudności z chodzeniem lub raczkowaniem po niestabilnych powierzchniach
• niechęć do pozycji głową w dół
• niepokój w przypadku utraty gruntu pod stopami
• szybkie poruszanie się
• unikanie ruchomych schodów, wind, platform
• strach przed upadkiem

Zarówno w przypadku nadwrażliwości układów proprioceptywnego i przedsionkowego bardzo pomocna jest terapia SI. Ćwiczenia dla dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej w obszarach ww. układów muszą być dobierane indywidualnie do potrzeb dziecka. Część z nich może być wykonywana jedynie pod okiem wykwalifikowanego terapeuty. Odpowiednio wcześnie rozpoczęta terapia umożliwia dziecku łatwiejsze funkcjonowanie oraz ograniczenie dyskomfortu opanowanie lęków związanych z ruchem.

Podwrażliwość sensoryczna

Podwrażliwość sensoryczna jest przeciwieństwem nadwrażliwości – to zachowanie charakteryzujące się ignorowaniem lub brakiem reakcji na docierające ze środowiska bodźce. Dziecko sprawia wrażenie, jakby nie rejestrowało sygnałów płynących z otoczenia.

Objawy zbyt niskiej reaktywności można podzielić ze względu na rodzaj kanałów odbieranych bodźców:

Dotyk

• poszukiwanie zdecydowanego, mocnego kontaktu, silnego przytulenia
• uderzanie rękami, nogami w twarde powierzchnie, wpadanie z dużą prędkością na ścianę lub innych ludzi
• brak reakcji lub słaba reakcja na urazy i skaleczenia, skłonność do uszkodzeń ciała
• autostymulacja przez uderzanie, gryzienie się, drapanie lub wykręcanie rąk
• preferencja obcisłych, przylegających ubrań
• poszukiwanie okazji do odczuwania nacisku

W przypadku podwrażliwości dotykowej wskazane jest dostarczanie odpowiednich dawek wrażeń proprioceptywnych, w celu regulacji stanu pobudzenia dziecka. Należy zwrócić uwagę na stymulację czucia głębokiego. Pomocne będą dociskanie, oklepywanie, rolowanie, zawijanie w ręcznik, opukiwanie ciała podczas indywidualnej pracy z dzieckiem, noszenie, ciągnięcie i pchanie ciężkich rzeczy. Dzieci z podwrażliwością dotykową uwielbiają walkę na poduszki, kontrolowane upadki na materacu oraz skoki na trampolinie.

Słuch

• wydawanie głośnych okrzyków
• przykładanie do ucha głośnych lub wibrujących przedmiotów
• poszukiwanie źródeł dźwięków – szum suszarki, pralki, odkurzacza, warkot silnika
• wsłuchiwanie się w dźwięki ulicy i tłumu
• włączanie głośnej muzyki lub podkręcanie dźwięku telewizora
• stukanie różnymi przedmiotami, generowanie głośnych dźwięków

Praca z dzieckiem w obszarze stymulacji słuchowej polega w dużej mierze na dostarczaniu bodźców dźwiękowych takich jak zabawki dźwiękowe. Warto „bawić” się dźwiękiem – testować sale o różnych efektach akustycznych, wsłuchiwać się w echo lub próbować z zamkniętymi oczami identyfikować źródło dźwięku.

Wzrok

• zainteresowanie źródłem światła, błyskami, słońcem
• zainteresowanie mieniącymi się przedmiotami, lustrami
• poruszanie palcami i przedmiotami przed oczami
• oglądanie telewizji z bliskiej odległości
• lęk przed zakrywaniem oczu i ciemnością
• fascynacja intensywnymi kolorami

W pracy z dzieckiem warto wykorzystywać światło, bawić się cieniem, używać przedmiotów o intensywnych kolorach. Przydatne są lupy, mikroskopy, lornetki – wszystko co zachęci malucha do poszukiwania wrażeń wzrokowych.

Węch

• poszukiwanie silnych doznań zapachowych
• wąchanie siebie, ludzi, przedmiotów i zwierząt
• preferowanie potraw o silnym aromacie

Niebezpieczeństwo, jakie czyha na dzieci z podwrażliwością węchową sprowadza się zazwyczaj do zatruć. Silnych doznań dostarczają bowiem substancje chemiczne (spaliny, chlor). Dziecko często też nie odbiera nieprzyjemnego zapachu potraw (świadczących o zepsuciu) i przedmiotów. Należy omawiać z nim różnego rodzaju zapachy oraz uwrażliwiać na ich intensywność.

Smak

• wkładanie do ust i lizanie różnych przedmiotów
• jedzenie rzeczy niejadalnych
• pragnienie nadmiernie słonych, słodkich i ostrych potraw
• mieszanie pokarmów o odmiennych smakach (słodkie z kwaśnym)
• obgryzanie paznokci

Dziecko mało wrażliwe na bodźce smakowe ma problem z odróżnianiem smaków potraw. Wskazane są ćwiczenia z różnicowania smaków przez ich doświadczanie (gorzki, kwaśny, słodki, słony). Pomocne może okazać się chrupanie (wspomagające intensywność doświadczanych smaków) – np. marchewek, jabłek, sucharków. Podobnie jak w przypadku podwrażliwości węchowej, należy dziecko uczulić na niebezpieczeństwo związane ze zjedzeniem nieświeżego pokarmu.

Propriocepcja

• słaby chwyt, wypuszczanie rzeczy z rąk
• brak świadomości umiejscowienia ciała w przestrzeni
• wpadanie na rzeczy lub innych ludzi
• częste potykanie się, skłonność do upadków
• mocne tupanie podczas chodzenia
• gryzienie i ssanie palców lub całej dłoni
• gryzienie rękawa, poduszki, słomek, końcówek kredek
• zgrzytanie zębami
• uderzanie innych dzieci, popychanie, wpadanie na nie
• kołysanie się w przód i w tył

Układ przedsionkowy

• nieustanne poszukiwanie aktywności ruchowych
• zamiłowanie do intensywnego huśtania, kręcenia na karuzeli
• skakanie po meblach, trampolinie
• obracanie, kręcenie, wirowanie, bieganie w kółko
• częste przybieranie pozycji głową w dół
• brak świadomości niebezpieczeństw

Podobnie jak w przypadku nadwrażliwości sensorycznej w obszarze układu równowagi i czucia głębokiego – najlepsze efekty przyniesie terapia SI, wspierająca stymulację ruchową dziecka. Dzieci w trakcie zajęć z terapeutą często czują się jak na wyjątkowym placu zabaw – chętnie uczęszczają na zajęcia, dające ogrom poszukiwanych na co dzień wrażeń.

Przyczyny zaburzeń integracji sensorycznej

Do niedawna problem integracji sensorycznej nie był powszechnym zjawiskiem. Na wzmożone występowanie zaburzeń u dzieci ma niewątpliwie środowisko w jakim żyją i dorastają. Dawniej dzieci spędzały całe dnie na podwórku, doświadczały szeregu bodźców – wspinały się na drzewa, wysoko huśtały, grzebały w piachu, dużo biegały. Obecnie dzieci mają duży dostęp do telewizji, telefonów, komputerów, w takich warunkach percepcja dziecka jest głównie ograniczona do narządu wzroku i słuchu. Coraz mniej czasu maluchy dzieci spędzają na dworze, ich przestrzeń zabawowa zdaje się kurczyć, nie ma przestrzeni do eksperymentowania, co niekorzystnie wpływa na sensorykę dziecka.

Jednak problemy natury sensorycznej nie wiążą się jedynie ze zmianami środowiskowymi. Często bywają konsekwencją występowania zaburzeń rozwojowych (np. ADHD, autyzm, zespół Aspergera). Wśród czynników mogących mieć wpływ na zaburzenia integracji sensorycznej wymienia się również czynnik genetyczny, problemy okołoporodowe, przedwczesny poród, narodziny przez cesarskie cięcie i wiele innych.

Niezależnie od źródła problemów przetwarzania sensorycznego, wczesna diagnoza oraz terapia mogą dzieciom pomóc w odpowiedniej stymulacji układu nerwowego, a tym samym wypracować nowe, adekwatne do sytuacji, reakcje adaptacyjne czyli nauczyć mózg właściwego zarządzania bodźcami, które docierają do organizmu oraz właściwej reakcji na te bodźce.

Terapia SI

Jeśli zaobserwujemy u dziecka niepokojące nas objawy, mogące świadczyć o zaburzeniach w przetwarzaniu bodźców zmysłowych, wskazane jest przeprowadzenie u dziecka diagnozy procesów integracji sensorycznej. Obecnie coraz więcej placówek, poradni i ośrodków na terenie całego kraju wykonuje diagnozę w tym kierunku. Diagnoza ta jest podstawą do dalszej pracy z dzieckiem i ułożeniem dla niego diety sensorycznej – indywidualnego programu terapeutycznego, polegającego na odpowiedniej stymulacji nieprawidłowo działających kanałów zmysłowych. Celem terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery oraz wyrobienie u dziecka prawidłowej reakcji na bodźce sensoryczne. Powinna wzmóc rozwojowe funkcje dziecka, wspomóc proces uczenia się i utrzymywania skupienia. Umili codzienność, pomoże cieszyć się z wykonywanych zadań i ostatecznie ułatwi funkcjonowanie przez resztę życie dziecka.

Źródła:

A.J. Ayres (2015) Dziecko a integracja sensoryczna, Harmonia, Gdańsk

RN: M. Jerzak (2016) Zaburzenia psychiczne i rozwojowe u dzieci w szkolna rzeczywistość, PWN, Warszawa

Erkert (2013) Nowe gry i zabawy pobudzające wszystkie zmysły, Jedność, Kielce

Bogdashina (2016) Trudności w percepcji sensorycznej w autyzmie i zespole Aspergera. Inne doświadczenia sensoryczne – inne światy percepcyjne, Harmonia, Gdańsk

Kołat (2014) Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie, Nowa Pediatria, Wrocław