Atopia to dziedziczna i genetycznie uwarunkowana predyspozycja do rozwoju chorób alergicznych, gdzie zasadniczą rolę odgrywają przeciwciała IgE skierowane przeciwko najrozmaitszym alergenom. Wśród chorób atopowych wyróżniamy: atopowe zapalenie skóry (AZS), astmę, katar sienny, alergiczny nieżyt spojówek oraz pokrzywkę alergiczną. Nie mamy wielkiego wpływu na pojawienie się atopii u dziecka. Jest jednak wiele sposobów na łagodzenie jej objawów oraz zapobieganie rozwojowi choroby.

Czym właściwie jest atopia

Atopia to genetycznie uwarunkowana nadwrażliwość na czynniki pochodzenia zewnętrznego, zwane alergenami, które u zdrowej osoby nie wywołują żadnych nieprawidłowych reakcji. Atopię możemy więc nazwać podatnością do rozwoju chorób alergicznych.

Mechanizm pojawienia się atopii jest wieloetapowy, a czynnikami biorącym udział w jej rozwoju są przeciwciała (immunoglobuliny IgE), skierowane przeciwko konkretnym alergenom. Do wyzwolenia danych etapów atopii może dojść w każdym stadium życia pod wpływem czynników wewnętrznych lub środowiskowych.

Przyczyny atopii

Choroby alergiczne są rozpoznawane coraz częściej i u coraz młodszych dzieci. Szczególne rozpowszechnienie chorób alergicznych obserwuje się w krajach o wysokim statusie socjoekonomicznym, najczęściej w dużych miastach. Przypuszcza się, że na rozwój chorób atopowych mogą mieć wpływ zanieczyszczenie środowiska, narażenie na dym tytoniowy, smog lub nadużywanie antybiotykoterapii. Pośród przyczyn coraz częstszych przypadków chorób alergicznych wymienia się również zbyt sterylne warunki życia, niedostateczna ekspozycja na alergeny na wczesnych etapach życia.

Do tzw. chorób atopowych zaliczamy:

• atopowe zapalenia skóry (zwane również egzemą lub alergicznym zapaleniem skóry)
• astmę oskrzelową
• katar sienny czyli alergiczny nieżyt nosa
• alergiczne zapalenie spojówek
• pokrzywkę alergiczną

U dzieci z atopią często obserwujemy zjawisko zwane marszem alergicznym, które polega na pojawianiu się coraz większej ilości problemów natury alergicznej (np. najpierw pojawia się zapalenie spojówek, po jakimś czasie katar sienny, a po kilku latach pierwsze objawy astmy oskrzelowej).

Objawy atopii i leczenie chorób alergicznych

Atopowe zapalenie skóry (AZS)

Zmiany skórne często nasilają się pod wpływem określonych czynników – mogą to być np. pokarmy, ale też materiały (np. klasyczna wełna lub lateks), chemia spożywcza (np. sztuczne barwniki), środki higieniczne (np. proszki do prania) oraz stres. Pośród objawów AZS wymienia się:

• szorstkie zmiany skórne w charakterystycznych lokalizacjach. U niemowląt najczęściej obserwuje się zmiany na twarzy – tzw. „lakierowane policzki” oraz łuszczący naskórek na owłosionej skórze głowy. Na powierzchni zmian atopowych mogą tworzyć się także pęcherzyki wypełnione płynem. U dzieci nieco starszych zmiany pokazują się w zgięciach stawowych (łokciowych, podkolanowych i w okolicach nadgarstków). Atopowe zapalenie skóry u dorosłych najczęściej lokalizuje się na skórze: powiek, czoła, szyi, warg, górnej części klatki piersiowej, dłoniach i w dołach zginaczy, a także w miejscach intymnych.
• zaczerwieniona, sucha i pękająca skóra
• swędzenie

W czasie zaostrzenia choroby skóra staje się zaogniona, a na jej powierzchni tworzy się drobna, czerwona wysypka. Uporczywe swędzenie powoduje trudną do powstrzymania chęć drapania się, a to z kolei skutkuje pogorszeniem stanu skóry.

Takie miejsca bardzo łatwo ulegają zakażeniom bakteryjnym. Częstym patogenem zakażającym zmiany skórne jest gronkowiec złocisty. Osoby cierpiące na AZS mają znacząco większą ilość tych bakterii na skórze, niż osoby zdrowe. Zakażenie zmian skórnych prowadzi do wystąpienia infekcji i pogłębienia stanów zapalnych. Wówczas konieczna jest wizyta u lekarza.

Atopowe zapalenie skóry (AZS) – leczenie

Delikatna skóra atopowa wymaga stałej kontroli i obserwacji. Rodzice małego dziecka zwykle nie są w stanie określić, jaki czynnik wywołał niepożądaną reakcję. Dlatego też konieczna jest uważna obserwacja malucha. Atopowe zapalenie skóry bywa trudne do rozpoznania i powinien to zrobić dermatolog lub alergolog.

Leczenie atopowego zapalenia skóry opiera się przede wszystkim na odpowiedniej pielęgnacji zmian skórnych. Terapia atopowego zapalenia skóry polega na naprawieniu uszkodzenia naskórka z zastosowaniem maści i kremów natłuszczających, czasem z dodatkiem preparatów steroidowych.

W przypadku zmian opornych na preparaty miejscowe, można także zastosować fototerapię (naświetlanie promieniami UVA i UVB), jak również leczenie światłem z dodatkowym zastosowaniem farmaceutyku. Oprócz tego skuteczne są preparaty antyhistaminowe.

W leczeniu atopowego zapalenia skóry ważne jest również noszenie odpowiednich ubrań. Odzież osoby z AZS powinna być delikatna oddychająca (bez syntetycznych włókien). Badania naukowe wykazały, że delikatna wełna merino nie tylko nie podrażnia skóry dziecka, ale również sprzyja gojeniu zmian skórnych. Można stosować wet wrapping, tzn. bandażowanie ciała po kąpieli (najlepiej z emolientami), po uprzednim szybkim nasmarowaniu skóry preparatami natłuszczającymi, w kilka minut po wyjściu z wanny. Warto unikać długich kąpieli, a ciało po prysznicu osuszać poprzez delikatne przykładania ręcznika (a nie pocieranie).

Bardzo istotna w kontrolowaniu objawów AZS jest prawidłowa dieta, pozbawiona pokarmów zawierających składniki alergizujące. Korzystne działanie mogą wykazać szczepy probiotyczne dedykowane alergikom. Warto, by dieta dziecka z AZS dostarczała odpowiedniej ilości kwasów tłuszczowych GLA i DHA, które wpływają łagodząco na stany zapalne.

Działanie substancji drażniących (mydła, proszku do prania, sierści zwierząt) pozbawia skórę bariery ochronnej. Utrata płaszcza lipidowego skutkuje zmianami zapalnymi i świądem. Wpływ na uaktywnienie atopowego zapalenia skóry ma także stres. Atopowego zapalenia skóry nie da się wyleczyć, ale można zmniejszać i łagodzić jego objawy.

Alergiczny nieżyt nosa

Objawy pojawiają się przy kontakcie z alergenami wziewnymi (np. pyłki traw, kurz, sierść zwierząt). Do zaostrzenia się objawów może nasilić się przy ekspozycji na kilka alergenów jednocześnie (np. wzmożone pylenie roślin).

• wodnisty katar
• kichanie
• świąd w okolicy oczu u nosa
• „salut alergiczny” – czyli ciągłe pocieranie swędzącego nosa ręką, który w konsekwencji prowadzi do powstania poprzecznej zmarszczki na nosie.

Alergiczny nieżyt nosa – leczenie

Jak w każdej chorobie alergicznej konieczne jest unikanie przez chorego alergenów. Ulgę może przynieść także regularne płukanie nosa i przemywanie oczu (np. solą fizjologiczną czy specjalnymi preparatami dostępnymi bez recepty).

Leczenie kataru siennego zależy od tego, czy nieżyt nosa ma charakter okresowy czy całoroczny. W pierwszym przypadku zaleca się leczenie w trakcie trwania objawów, natomiast w razie uczulenia na alergeny całoroczne dziecko zazwyczaj musi zażywać leki stale (w postaci kropli lub syropu). Nieleczony alergiczny nieżyt nosa może sprzyjać nawracającym zapaleniom zatok i uszu oraz rozwojowi astmy oskrzelowej.

Warto wykonać testy alergiczne – z krwi lub skórne (bardziej wiarygodne) i zastosować immunoterapię. Odczulanie przeprowadza się pod kontrolą lekarza (w przypadku szczepionki w postaci wstrzyknięć podskórnych) lub w domu (preparat podawany podjęzykowo). Dawki alergenu w szczepione są małe, stopniowo zwiększane w trakcie trwania kuracji. Terapia wymaga systematyczności i trwa od 3 do 5 lat. Za jedne z najskuteczniejszych uważa się odczulanie na pyłki traw, drzew i chwastów, zarodniki grzybów pleśniowych oraz roztocze kurzu domowego. U większości chorych immunoterapia zmniejsza objawy kataru siennego, a tym samym zapotrzebowanie na leki. Może także zapobiec rozwojowi astmy oskrzelowej.

Alergiczne zapalenie spojówek

Alergiczne zapalenie spojówek to jedna z częściej występujących alergicznych chorób oczu. Może pojawiać się sporadycznie lub mieć charakter przewlekły. Objawy pojawiają się przy ekspozycji na alergeny (najczęściej pyłki roślin i traw jak również roztocza, grzyby i pleśnie):

• świąd i pieczenie w okolicach oczu
• łzawienie
• zaczerwienienie oczu
• przekrwienie spojówek
• obecność wodnistej lub śluzowej wydzieliny w workach spojówkowych

Alergiczne zapalenie spojówek – leczenie

Najistotniejsze w leczeniu alergicznego zapalenia spojówek jest unikanie czynników uczulających. Aby zmniejszyć ekspozycję na alergeny, warto w okresie pylenia roślin nosić okulary i przemywać oczy roztworem soli fizjologicznej. Rekomenduje się zmianę odzieży po powrocie do domu oraz częste prysznice i mycie włosów. Działania te mają na celu zmniejszenie dostępu alergenów do okolic oka i zapobieganie rozwojowi reakcji uczuleniowej. Jeśli podejrzewa się związek zapalenia spojówek z alergią na roztocza, warto dbać o czystość w mieszkaniu, zrezygnować z dywanów, zasłon oraz wykładzin, a także regularnie wietrzyć pomieszczenia. Pomocne mogą okazać się oczyszczacze powietrza.

Podstawowymi preparatami stosowanymi w terapii alergicznych chorób spojówek są leki przeciwhistaminowe, pozwalające zmniejszyć nasilenie świądu i pieczenia oczu. Leki z tej grupy dostępne są zarówno w formie kropli do oczu, jak również  postaci syropu. Rzadziej w terapii alergicznego zapalenia spojówek zaleca się stosowanie glikokortykosteroidów, które rekomendowane są przede wszystkim w okresie natężenia objawów.

Wspomagające działanie w leczeniu alergicznego zapalenia spojówek mają preparaty sztucznych łez, które chronią film łzowy i wspomagają usuwanie alergenów z worka spojówkowego. Ulgę w dolegliwościach mogą przynieść także chłodne okłady, redukujące przekrwienie oraz świąd.

Ponadto w terapii alergicznego zapalenia spojówek zastosowanie znajdują szczepienia (w formie iniekcji lub preparatów podawanych pod język), mające na celu zmniejszenie nadmiernej odpowiedzi immunologicznej organizmu na alergeny. Jest ono często stosowane także wtedy, gdy poza ocznymi objawami alergii u chorego występują także symptomy ze strony układu oddechowego, skóry kataru siennego.

Astma oskrzelowa

Astma to przewlekła choroba zapalna dróg oddechowych charakteryzująca się różnorodnymi i nawracającymi objawami, odwracalnym zwężeniem (obturacją) dróg oddechowych i skurczem oskrzeli. Do objawów astmy oskrzelowej zaliczamy:

• nawracające duszności
• świszczący oddech (po ekspozycji na alergeny, w trakcie wysiłku, czasem samoistnie)
• kaszel (w tym kaszel po ekspozycji na alergeny lub kaszel wysiłkowy)
• brak tolerancji wysiłku

Astma oskrzelowa – leczenie

Rozpoznanie astmy bazuje na ocenie charakterystycznych dla tej choroby objawów (duszności i świstów) oraz dokładnym wywiadzie lekarskim. Potwierdzeniem jest wynik badania spirometrycznego, oceniającego funkcjonowanie układu. W przypadku dzieci diagnoza może być kłopotliwa, ponieważ w pierwszej kolejności zwykle podejrzewa się nawracające infekcje dróg oddechowych. A w przypadku podejrzenia astmy badanie spirometrem u wyjątkowo małych pacjentów nie jest możliwe. Jednak doświadczony lekarz powinien sobie z diagnozą poradzić, zwłaszcza że wraz z rozwojem dziecka objawy stają się bardziej czytelne.

Astmy nie można wyleczyć, jednak możliwa jest jej kontrola. Leczenie doraźne, czyli zapobieganie zaostrzeniom oraz długofalowa czyli powstrzymanie postępu choroby i trwałego spadku wydolności układu oddechowego. Jak w przypadku każdej choroby alergicznej, zaleca się unikanie alergenu wywołującego ataki astmy.

Do leczenia astmy oskrzelowej stosuje się leki, które mają za zadanie kontrolować przebieg choroby i zapobiegać jej zaostrzeniom. Leki te pacjenci przyjmują codziennie lub w okresie zaostrzenia objawów (np. nasilony okres pylenia). Do leków tych zalicza się glikokortykosteroidy przyjmowane przez chorego wziewnie (inhalacje lub nebulizacje w przypadku młodszych dzieci), jak również długo działające beta2-mimetyki (czyli leki rozszerzające oskrzela).

Ciężkie stany astmy często wymagają powtarzających się pobytów w szpitalu i intensywnego leczenia. W takich przypadkach zmiany, do których dochodzi w oskrzelach, są bardzo poważne i często nieodwracalne. Skutkuje to stałym ograniczeniem przepływu powietrza przez oskrzela i niedotlenieniem całego organizmu.

Nie tylko alergeny mają  wpływ na wystąpienie objawów astmy oskrzelowej. Zimne powietrze, wysiłek oraz zmiany pogody też wyzwalają napady astmy chorych dzieci. Dlatego warto u chorych dozować wysiłek fizyczny oraz unikać spacerów w bardzo mroźne dni. Stres, napady płaczu czy histerii u małych dzieci również mogą okazać się czynnikami wyzwalającymi duszności i kaszel.

Pokrzywka alergiczna

Do przyczyn pokrzywki alergicznej zaliczamy głównie reakcje immunologiczne organizmu powstałe na skutek kontaktu człowieka z alergenem. Do najczęstszych czynników prowokujących wystąpienie tej formy alergii skórnej zaliczamy alergeny pokarmowe, leki, pyłki traw, jad owadów i sierść zwierząt a także promienie UV.

W wyniku zadziałania wyżej wymienionych alergenów, u uczulonych osób, dochodzi do wzmożonej przepuszczalności naczyń krwionośnych i gromadzenia przesięku w skórze czego konsekwencją jest powstawanie wyniosłych wykwitów skórnych zwanych bąblami pokrzywkowymi. Bąble przy pokrzywce charakteryzują się obrzękiem, są koloru różowego bądź białego z często towarzyszącym świądem.

Wykwity na skórze mają rozmaite kształty i rozmiary. Utrzymują się kilkanaście godzin, a najczęstszym miejscem występowania zmian jest górna część ciała i tułów.

Pokrzywka alergiczna – leczenie

Terapia pokrzywki musi być prowadzona przez lekarza. Diagnoza nie zawsze jest łatwa, szczególnie w przypadku młodych pacjentów, gdzie należy wyeliminować choroby zakaźne. Podstawowymi lekami wykorzystywanymi w terapii pokrzywki są leki przeciwhistaminowe, które zmniejszają świąd skóry i powodują zanikanie bąbli pokrzywkowych. Glikokortykosteroidy w formie maści stosuje się sporadycznie. Pomocne bywa również wapno w formie rozpuszczalnej do picia. Wapno uszczelnia komórki, zmniejszając obrzęk pojawiający się na skórze malucha.

Ważnym elementem postępowania w pokrzywce jest ustalenie wywołujących ją czynników, co nie zawsze jest możliwe. Dziecko wymaga opieki nie tylko alergologa, ale i dermatologa. W razie rozpoznania którejś z chorób z kręgu alergii należy wyeliminować kontakt z alergenem

W czasie wystąpienia pokrzywki należy unikać długich i ciepłych kąpieli. Dzieci do czasu ustąpienia powinny nosić przewiewne ubrania, nie drażniące zmienionej i swędzącej skóry. Można stosować żelowe kompresy chłodzące w miejscach gdzie dziecku wyjątkowo dokucza swędzenie.

Niezależnie od problemu, jaki wywołuje atopia u dziecka, konieczna po stronie rodzica jest wzmożona czujność i w miarę szybka reakcja w momencie pogarszania się stanu zdrowia dziecka. Wspomniany marsz alergiczny wiąże się z występowaniem coraz szerszego wachlarza objawów. Z kolei alergie krzyżowe powodują występowanie reakcji uczuleniowej u dziecka na czynniki niż dotychczas. U dziecka uczulonego na pyłki brzozy może wystąpić reakcja alergiczna na jabłka. U alergików zawsze istnieje ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego – nadwrażliwej reakcji organizmu na czynnik alergizujący, niosącego zagrożenie dla życia dziecka. Stała opieka lekarza alergologa (i często dermatologa) oraz świadome postępowanie i pielęgnacja to podstawa. Dziecko od najmłodszych lat powinno być uświadamiane i edukowane w temacie swoich dolegliwości i alergenów, od których powinno stronić – w przypadku atopii unikanie problemu jest o wiele łatwiejsze niż radzenie sobie z negatywnymi konsekwencjami wystąpienia objawów choroby.